Trump valt in zijn eigen zwaard

OPINIEOm de populariteit van Donald Trump te begrijpen, moeten we kijken naar onze evolutionaire geschiedenis als primatensoort. Maar Trump zal er uiteindelijk niet in slagen om een rol van betekenis te spelen in de Amerikaanse politiek.

Mark van Vugt is Hoogleraar Evolutionaire Psychologie aan de VU Universiteit en leiderschapsexpert.

17 september 2015, 18:00

Nergens worden de culturele verschillen tussen Europa en de Verenigde Staten beter zichtbaar dan bij leiderschapsverkiezingen. Terwijl Europeanen de voorkeur geven aan authentieke leiders zoals Merkel of Jeremy Corbyn gaat de gemiddelde Amerikaanse kiezer liever voor een leider met een hoog showbusiness-gehalte. In de traditie van Hollywood-sterren als Reagan en Schwarzenegger doet nu de zakenman en tv-persoonlijkheid Donald Trump een gooi naar het presidentschap van de Verenigde Staten. Hoe scoort 'the Donald' langs de meetlat van leiderschap? Wat verklaart zijn populariteit, en maakt hij kans op het Witte Huis?

In wetenschappelijke taal verwijst leiderschap naar de invloed die iemand heeft op een ander om een gezamenlijk doel te bereiken. Heeft Trump leiderschapskwaliteiten? Het is lastig om deze vraag te beantwoorden zonder toegang tot de man zelf of zijn psychologische testscores. Maar op basis van zijn media-optredens in debatten en interviews lijkt Trump in ieder geval één kenmerk van leiderschap te delen met enkele voormalige Amerikaanse presidenten, zoals Kennedy of Clinton, en dat is narcisme.

Narcistische leiders onderscheiden zich van de rest door een sterke behoefte aan status en macht. Ze willen graag op handen gedragen worden, denken dat ze altijd gelijk hebben, en willen aan iedereen laten zien hoe succesvol ze zijn. Narcistische leiders zijn niet uit de publiciteit weg te slaan. Een vraag die wetenschappers vaak voorleggen aan leiders om hun narcisme te meten is: 'Wilt u graag door anderen bewonderd worden?' Narcistische leiders genieten van aandacht, zoals u en ik genieten van een glas wijn, en ze hebben een bovengemiddelde belangstelling voor het andere geslacht. Dat kan ertoe leiden dat ze hun machtspositie koppelen aan een losbandig seksueel leven, zo blijkt uit onderzoek. Trumps voorkeur voor jonge modellen en zijn organisatie van de Miss Universe-verkiezingen is veelzeggend.

Pestkop

Maar Trump heeft ook iets dat hem onderscheidt van andere leiders dat hem volgens de studieboeken onmiddellijk zou diskwalificeren voor een politieke carrière. Hij is een narcistische pestkop. Hij probeert zijn doelen te bereiken niet door anderen te overtuigen, maar door hen te intimideren. Hij beledigt Mexicaanse immigranten door ze als criminelen en verkrachters af te schilderen. Hij verwijst naar vrouwen als 'fat pigs' of 'sluts'. Hij intimideert zijn politieke rivalen. In de Republikeinse debatten kleineert hij zijn tegenstanders door ze weg te zetten als nietsnutten. Obama noemt hij een 'failure' en 'bad leader' en hij eist op tv dat Obama zijn geboortebewijs publiek maakt. Zijn intimidatiepoging slaagt. Het Witte Huis publiceert het geboortebewijs waaruit, tot teleurstelling van Trump, blijkt dat Obama wel degelijk in de VS is geboren, op Hawaii, en dus Amerikaanse president mag zijn. Hij maakt voormalig zakenpartners zwart en schoffeert de werknemers van zijn bedrijven.

De pestkop Trump is geen natuurlijke leider volgens wetenschappelijke criteria. Maar wat verklaart dan zijn populariteit? Om dat te begrijpen moeten we diep terug in onze evolutionaire geschiedenis als primatensoort. Apen leven in groepen met een duidelijke hiërarchische structuur, waarbij er een dominant mannetje de baas is, de alfa. Het alfa-mannetje bepaalt wie er mag eten, wie er met elkaar om mogen gaan en wie hem mag vlooien. Intimideren en pesten behoren tot zijn dagelijkse repertoire. Het is voor de andere apen in de groep handiger om zich ondergeschikt te maken aan de machtige in de groep dan om zich aan te sluiten bij de 'losers.' Ook in het dierenrijk geldt: Als je wint heb je vrienden! Dat verklaart meteen onze ambivalente houding ten opzichte van pestkoppen op het werk, het schoolplein, en de politiek. We houden niet van ze, maar hebben ze liever voor ons dan tegen ons.

Autoritaire leider

Trump voorziet in de behoefte van veel Republikeinse kiezers aan een krachtige, autoritaire leider. Slim als hij is kiest hij bovendien zijn tegenstanders zorgvuldig uit. Trump zoekt vooral ruzie met groepen waar de gemiddelde Amerikaan een hekel aan heeft, zoals de politici op Capitol Hill, assertieve journalisten, de Mexicaanse regering, en CEO's van beursgenoteerde bedrijven. Het is kenmerkend dat hij als enige Republikeinse kandidaat vindt dat CEO-salarissen omlaag moeten.

Uit politiek psychologisch onderzoek blijkt dat kiezers over het algemeen leiders prefereren die positieve emoties uitstralen, zoals opgewektheid en optimisme. Onze minister-president Rutte heeft dit wellicht iets te goed begrepen. Negatieve emoties zoals verdriet of woede worden niet zo op prijs gesteld door kiezers. Er is echter een belangrijke uitzondering en daar maakt Trump handig gebruik van. Uit onderzoek van UvA-psycholoog Gerben Van Kleef komt naar voren dat mensen die boos zijn zich juist aangetrokken voelen tot onaardige leiders. Dat zouden we met enige fantasie het 'Wilders-effect' kunnen noemen.

Wilders-effect

Trump profiteert van het Wilders-effect want veel Amerikanen hebben op dit moment weinig vertrouwen in het politieke bestel. Volgens de Gallup opiniepeilingen van juni 2015 heeft slechts 8 procent van de mensen vertrouwen in het Congres, ongeveer het laagste percentage ooit gemeten. Men heeft de afgelopen jaren kunnen zien hoe Republikeinen en Democraten elkaar het Congres hebben uitgevochten, waardoor er nauwelijks wetsvoorstellen konden worden aangenomen en beleid kon worden gemaakt.

Als antwoord op een dergelijke politieke ontevredenheid richten mensen hun aandacht vaak op een buitenstaander, iemand die geen deel uitmaakt van de huidige politieke macht en dus geen schuld draagt voor de malaise. Het Hitler-fenomeen. Nieuwkomers krijgen daardoor een charismatische aantrekkingskracht, zo blijkt uit ons onderzoek aan de VU, die hen onderscheidt van de rest. We gaven mensen een aantal politieke scenario's te lezen waarin ze een keuze dienden te maken tussen verschillende kandidaten voor een presidentsverkiezing. In sommige scenario's werd verteld dat het land behoefte had aan stabiliteit, maar in de andere scenario's werd de nadruk juist gelegd op de behoefte aan economische en technologische verandering. Bij verandering kozen mensen vaker voor een onervaren leider, en die werd ook charismatischer bevonden dan de oude, ervaren politieke rotten. Uit ander onderzoek van Carl Senior uit Aston University naar charismatische leiders bleek dat zij vaker beschikten over opvallende lichamelijke kenmerken, zoals een asymmetrisch lichaam, een bijzonder gezicht of ongewoon kapsel. Kennelijk kan een ongewone eigenschap iemands charisma versterken vooral als kiezers op zoek zijn naar iets nieuws.

Deze combinatie van eigenschappen - narcisme, intimidatie, boosheid, charisma en een caviakapsel - kan de populariteit van the Donald in de peilingen deels verklaren. Maar maakt hij kans op de hoofdprijs, het Witte Huis, of zelfs de Republikeinse nominatie? Ik verwacht van niet en om dat te begrijpen moeten we terug naar de apenrots of het schoolplein. Onderzoek bij apen en kinderen laat zien dat de pestkop een wankele machtsbasis heeft, want hij maakt teveel vijanden. Ontwikkelingspsychologisch bevestigt dat naarmate kinderen ouder worden de pestkop zijn status op het schoolplein kwijtraakt. Uit onderzoek van primatoloog Frans de Waal, opgeschreven in het boek Chimpanzee Politics, blijkt dat de alfa uiteindelijk wordt afgezet omdat hij alleen komt te staan tegenover de groep. Uit het vlooigedrag bij apen kun je opmaken dat de alfa ook regelmatig zelf ondergeschikten moet vlooien om de baas te kunnen blijven.

Trump zal er, volgens deze logica, uiteindelijk niet in slagen de broodnodige coalities te smeden om een rol van betekenis te kunnen spelen in de Amerikaanse politiek. Een aanwijzing is dat zijn campagneteam al vele malen gewisseld is van personeel. De les voor de andere Republikeinse kandidaten is dat ze beter gezamenlijk kunnen optrekken tegen The Donald dan elkaar beconcurreren. Dat zag je al gebeuren tijdens het Republikeinse tv-debat van woensdagnacht. Mijn wetenschappelijk onderbouwde voorspelling: Trump valt in zijn eigen zwaard.

Mark van Vugt is hoogleraar Evolutionaire Psychologie aan de VU Universiteit en leiderschapsexpert. Hij schreef, samen met anderen, onder meer het boek 'Gezag' en 'de Natuurlijke Leider.'